O wolnej woli: Księga trzecia (2)

1. Grzech a „przedwiedza” Boża

„Przedwiedza” Boża nie odbiera ludziom wolnej woli

   II–4.   Wobec tego jestem poważnie zaniepokojony, jak można pogodzić to, że Bóg zna z góry całą przyszłość i że my grzesząc nie ulegamy przeznaczeniu. Przecież każdy, kto powie, że jakieś wydarzenie może mieć przebieg inny, niż Bóg przedtem przewidział, ten jest szaleńcem i bezbożnikiem, który usiłuje obalić przekonanie, że Bóg zna przyszłość. Toteż, jeżeli Bóg przewidział grzech pierwszego człowieka (a to musi przyznać mi każdy, kto razem ze mną uznaje Bożą znajomość przyszłości), to nie twierdzę wprawdzie, że nie powinien był stwarzać go, bo stworzył go dobrym i nie mógł przeszkadzać Bogu grzech istoty, którą Sam stworzył jako dobrą; przeciwnie, w jej losach znalazły odbicie Boże przymioty: dobroć w stworzeniu, sprawiedliwość w karze, miłosierdzie w zbawieniu. Toteż – powtarzam – nie twierdzę, że nie powinien był stwarzać człowieka, lecz że grzech przewidziany przez Boga musiał nastąpić. Jak więc można mówić o wolnej woli tam, gdzie widzimy tak nieuchronną konieczność?

   5.   A. Zapukałeś z wielką siłą. Oby zjawiło się Boże miłosierdzie i otworzyło na nasze pukanie. Gotów jednak jestem przypuszczać, że ludzie po największej części dręczą się tym zagadnieniem tylko dlatego, że brak w ich poszukiwaniach pobożności i że pochopniejsi są, żeby usprawiedliwiać swoje grzechy, niż żeby je wyznawać. Jedni chętni godzą się na pogląd, że w ogóle nie ma Bożej Opatrzności kierującej ludzkimi losami.¹ Powierzając przypadkowi ciało i duszę, poddają się ciosom rozdzierających namiętności. Nie uznają sądów Bożych, oszukują sądy ludzkie. Myślą, że los obroni ich przed oskarżycielami. A przecież mają zwyczaj przedstawiać go w posągach i na obrazach z zawiązanymi oczami. A więc albo więcej są warci niż ich domniemany kierownik, albo przyznają, że tak samo jak on, na ślepo urabiają i wypowiadają swoje sądy. I nie mówimy niedorzeczności twierdząc, że całe ich działanie jest jednym szeregiem przypadków, ponieważ towarzyszą im ciągłe upadki. Lecz sądzę, że w naszej drugiej rozmowie dostatecznie zaatakowaliśmy ten pogląd pełen błędu. Inni nie ośmielają się wprawdzie twierdzić, że Opatrzność Boża nie rządzi ludzkim życiem, wolą jednak ulegać fałszywemu i bezbożnemu przekonaniu, że jest ona albo bezsilna, albo niesprawiedliwa, albo zła, niż wyznać swoje grzechy pobożnie i pokornie.² Gdybyż ci wszyscy dali się przekonać i uwierzyli, że dobroć, sprawiedliwość i potęga Boga są daleko większe i wznioślejsze niż wszelki ideał dobra, sprawiedliwości i potęgi, jaki mogą wyobrazić sobie w myśli; gdyby tak, przyglądając się sami sobie, zrozumieli, że Bogu należy się od nich wdzięczności podziękowanie, jeśliby nawet zechciał dać im byt niższy niż ten, który posiadają obecnie, gdyby w głębi świadomości odezwali się tymi słowami: „Panie, powiedziałem, zmiłuj się nade mną, ulecz moją duszę, ponieważ zgrzeszyłem przed Tobą”.³ Wtedy miłosierdzie Boże poprowadziłoby ich do mądrości drogą tak pewną, że ani odkrycia nie nadymałyby ich pychą, ani chybione poszukiwania nie wytrącały z równowagi. Poznanie zaostrzyłoby wzrok ich duszy, niewiedza wdrażałaby w cierpliwe badania. Ale nie wątpię, że ty już jesteś przekonany o tym wszystkim. Toteż spójrz, z jaką łatwością mogę ci dać odpowiedź na tak wielkie zagadnienie. Odpowiedz mi tylko przedtem na parę pytań.

1  Należą tu przede wszystkim starożytni atomiści. Ateleologiczne i materialistyczne stanowisko Demokryta wykluczało Bożą Opatrzność; Epikur uważał za bluźnierstwo obarczanie bogów troską, która nie jest ich godna.

2  Słowa te odnoszą się według wszelkiego prawdopodobieństwa do starożytnych sceptyków, których agnostycyzm prowadził do ograniczenia działania Opatrzności. Por. Sextus Empiricus, Zarysy pirrońskie 3, 3; I. Dąmbska, Zarys historii filozofii greckiej, Lwów, 1935, 181-183. [Również: Sextus Empiryk, Zarysy pirrońskie, przekł.: A. Krokiewicz, Akme, Warszawa 1998 – przyp. J. Szukalski.]
3  Ps 40,5.

Z dzieła św. Augustyna (w trzech księgach).
Przekład: Anna Trombala.
Zamieszczono za zgodą SIW Znak sp. z o.o.