(1) Żywoty Świętych: Do Czytelnika dobrej wolej

   Praca około pisania, i na polski nasz język przekładania Żywotów Świętych, którąm za pomocą Boską, przed lat trzydziestą i dwiema podjął, do tego mię czasu pociechą wdzięczną ochładza; iż widzę te Księgi w ręku ludzkich, któremi pobożni gospodarze domy swe i stoły okrasili, i duchowni i uczeni, i wszyscy w obec na nie łaskawi, a ich czytania nie odmiatają. Co i potym znać, iż okrom Wileńskiego pierwszego wydania, już to ósmy raz tu w Krakowie z prasy te Księgi wychodzą. Dojrzałem tego, jako już w życiu mym ostatniego, wydania (bom blisko śmierci, a do lat już 77. przystępując, nie mam do dłuższego wieku nadzieje) jeśliby przyszło czego poprawić, a błędu się ludzkiego pokutą i nagrodą nie wstydzić. ¹Augustyn ś. szczęścia tego od Pana Boga pragnął, aby to co młodszym będąc pisał, w starości przejźrzeć mógł, i poprawą gdzieby się na czym omylił, nagrodzić, a tak z śmiercią omyłek nie odbiegać – i dał mu Pan Bóg napisać Księgi Retractationum, w których pokazał, co młode lata a co stare umieją. Przybywa w starości baczenia, i samo doznanie i rzeczy rękoma piastowanie, naukę dostałą rodzi. Trafiłem na Rocznedzieje kościelne Kardynała Baroniusza, i z przekładu dwunastu Ksiąg abo Tomów, aż do Roku Pańskiego 1300. których mi P. Bóg roku 1607. dokonać dał, wielem rzeczy zrozumiał do poprawy w tych Żywociech śś. służących, i wedle lichych siłek moich, przeglądając znowu te wszytkie Żywoty, uczyniłem z daru Bożego co potrzeba przyniosła – do tego się przychylając, co mi ten wielki i uczony i w Dziejach kościelnych biegły Kardynał do przestrogi i porównania ukazał. Przetoż tym też imieniem znowu ciebie, wdzięczny czytelniku, do czytania tych Żywotów śś. namawiam. ²Nie żałuj czasu, bo go dobrze obrócisz, który drugdy na próżności trawisz, gdy z pajęczyny płótno robisz, a z piasku zamki z dziećmi budujesz, i motyle na powietrzu chwytasz, które pojmawszy porzucić, boć i ręce zmażą, muszisz. Mówię, iż zabawy wszytkie w niestatku świeckim, jeśli duchowne opuścisz, do pożytkuć nie przyjdą, a jemi dobry czas, i na wiecznych dóbr nabywanie dany, utracisz, a żadną go pokutą gdy minie nie wrócisz. ³Jeśli na niebo i gwiazdy i słońce tak piękne z rozkoszą patrzysz; jeśli ozdoby ziemie w górach i pogórkach i polach, w zieloności i kwieciu i w rzekach i lasach i gajach ślicznych uciechę tobie miłą dają – jeśli na ptakach, śpiewaniu ich i piórkach pięknych, i na źwierzach rozmaitych dzikich i domowych oko twoje chłodzisz – a jako się patrząc na Święte Boże nie ochłodzisz? ⁴To wszytko nierozumne stworzenie jest, jako ślad tylo Boga niogarnionego – a Święci są jako twarz i obraz i podobieństwo jego. Na Boga jeszcze patrzyć nie możem; ale obrazem Jego ucieszyć się możem. ⁵O jako wielka ochłoda, Święci są obrazem Boga żywego – o jako pięknie i miło na nie patrzyć, Święci malowaną twarz Boską cnotami Boskimi i od Boga wlanemi na sobie mają – o jako wdzięczny to obraz, o jako oczy wiernych uwesela. Gdyby obraz jaki piękny mowić miał; takieby słowa do patrzącego na się puszczał: Na mię patrząc tego miłuj czyjem jest – jeślić się podobam, a oczy i serce twoje do siebie porywam – a jako cię Ten do siebie i zamiłowania swego porywać niema, którego cień tylo i obraz na mnie jest? Bychmy na Święte często patrzyli, pewniebychmy w milości ku Bogu gorzeli. Oni są piękniejszy niżli niebo, słońce, i gwiazdy – Oni są ozdobioną komorą i łożnicą Pana swego – w nich odpoczywa, one dary swemi nawyższemi okrasza, jakich słońce i niebo i stworzenie wszytko bezrozumne nie ma. Przetoż na nie i dary Boże w nich patrząc, do zamiłowania dobroci, szczodrobliwości, i miłosierdzia Pana Boga naszego pobudzić się możem.

   Nabędziesz i przyczynisz sobie mądrości i rozumu do zbawienia i życia pobożnego, w tych świata tego ciemnościach i błędach przemieszkiwając. Bo Święci nazwani są światłością od Pana Jezusa,⁶ i mają pochodnie w ręku swoich⁷ – to jest naukę i przykłady cnót Chrześciańskich, których słuchając i na nie patrząc, mędrzymi zawżdy być, a głupstwo i ślepotę błędów i grzechów oddalać od siebie możem. ⁸Jako kto z mądrym obcuje i przemieszkiwa, takim też sam zostaje; i być nie może, aby się co do niego z towarzystwa nie przypoiło – i przetoż radzi Pismo ugęszczać do mądrych: Między staremi, prawi,⁹ a mądremi przebywaj, i do ich mądrości z serca przyłączaj, abyś na nich powieści Bożych słuchać mógł, i gdy ujrzysz rozumnego, wstawaj do niego, a wschody drzwi jego niech pociera noga twoja. W prawdzie nie zawżdy o mądrego u nas łacno – ale w tych księgach je zawżdy masz, i niedalekoć ich szukać. Przebywajże z nimi, rozmawiaj, dziwuj się rozumowi ich, słuchaj co mówią, patrz co czynią, a z serca się ich rozmiłuj, jako mistrzów twoich – ujźrzysz iż się na wielki i prawy rozum zdobędziesz – i jako Pismo mówi,¹⁰ ziści się na tobie: Kto z mądremi chodzi mądrym będzie, a przyjaciel głupich podobnym się im zstanie.

   ¹¹A chociaśmy sami źli, i do dobrego oziębli, wżdy dobre i gorące w cnocie sługi Boże miłujmy, i na nie radzi patrzmy. Pierwszy stopień do piekła, w grzechach leżeć, a ostatni o poprawie nie myślić, i dobremi się brzydzić, i na nie jad złości wypuszczać. Jeśli się pierwszego stopnia nie uchraniamy, wżdy do ostatniego nie przychodźmy. Król Joram, acz sam był nie dobry, jednak, jako Pismo mówi,¹² prosił Giezego, sługi Proroka Helizeusza, mówiąc: Powiadaj mi wszytkie wielkie dzieła, które czynił Helizeusz. Słuchać żywota wielkiego Proroka pragnął, za czym o pokucie w grzechach swoich pomyślić i do niej się pobudzić mógł – i my w grzechach i nieprawościach brodząc – przykładów wżdy świętych słuchajmy, a powieści o ich wielkich cnotach i pokutach przyjmujmy do serca. Miejmy wżdy wolą kiedy do poprawy przychodzić, patrząc i na te którzy także grzesznemi będąc jako i my, do wielkiej łaski Boskiej przyszli. Samo na nie patrzenie, wzbudzi ku ich cnotom miłośc, a gdy je zamiłujemy, do naśladowania prędko się pobudzić możemy – czego oko nie widzi, tego serce nie pragnie. Patrzajże na te święte czytając ich żywoty, rozmiłujesz się cnoty ich, i zatym się u tego ognia zagrzejesz, i do takiej się roboty w jakiej oni pracowali, puścisz.

   ¹³Nie słowy cię namawiają, ale działaniem i czynieniem. Rychlej się uczeń u tego mistrza nauczy, na którego robotę patrzy, niżli u tego który tylo o robocie mówi. Pisze ś. Augustyn,¹⁴ iż dwa dworzanie tylko żywot ś. Antoniusa czytając, wnetże powstali i żywot odmienili. Co i samemu pożyteczno było, gdy czytając prostych ludzi wielkie ku P. Bogu zamiłowanie i wzgardę świata i samych siebie, zawołał: Powstają, prawi, prostacy i niebo porywają, a my z naukami naszemi w głębokie piekło wpadamy. Anastazjus czytając męczenników śś. dzieje, do męczeństwa się zapalił, i szukając go miedzy swemu Persami, nalazł je i grzechy swoje obmył, i do tego czasu sławim postępki jego – i inych wiele czytaniem się takim naprawiło, jako tu doznasz. ¹⁵Niema jest Retoryka, ale dzielna barzo i mocna namowa, patrzanie na cnotę – która jako piękna i wdzięczna i naturze naszej rozumnej wrodzona – milcząc sama do siebie ciągnie, i za serce chwyta. ¹⁶Dla tego i poganie historie pisali, sławiąc ludzie mężne i za ojczyznę i dobre pospolite zdrowie kładące – aby młodzi i potomni patrząc, pobudkę do ich sławy naśladowania brali. Wielkąby szkodę potomstwo odniosło, gdyby się chwalebne dzieła ich zataiły, jakobyśmy nie radzi widzieli, aby się tacy rodzili, i takimi postępki sławni i ojczyźnie pożyteczni byli, a rodzaj taki nie ustawał.

   ¹⁷Do tego sromota jest wielka, gdy kto zacne i świetne rodzice i powinne i przodki swoje ma – a oich sprawach nic niewie – i bez przymówki nie jest, jakoby niewiedział skąd jest, i skąd wyszedł. Rodzicy i przodkowie naszy duchowni bracia i powinni, są święci Boży, od którycheśmy wiarę w Boga jednego, i chrzest święty i naukę a drogę do zbawienia wzięli, i oni nas w Bogu urodzili. Nie znać ich i o ich sprawach niewiedzieć, głupstwo jest nie małe i sromieźliwe, i dziecinna prostota. Pytać się a ich cnych spraw naśladować, i z rodzenia się tak zacnego do naśladowania i wyrażenia cnót ich pobudzać, to rozum synów dobrych. A jako się o nich dopytasz, jeśli czytać starych dziejów abo ich słuchać nie będziesz?

   ¹⁸Z takiego czytania umocnisz się w wierze Katolickiej, i łacno poznasz i potępisz wszytkie kacerstwa – gdy obaczysz iż ci wszyscy święci w kościele się Rzymskim i Katolickim, w tym domie co i ty, na takich potrawach duchownych, których i ty pożywasz, wychowali. Wszyscy tak wielkimi i tak świętymi w tym domu zostali, wszyscy tak wierzyli, i cuda tak znacznie w tej wierze czynili – i uradujesz się, iż w ich uczestnictwie mieszkasz, na ich ojczyźnie i nauce, i przy skarbach zbawiennych i dziedzictwie ich zostajesz, i z nimi się jedną wiarą i miłością wiążesz.

   ¹⁹Poznasz jaka to matka Kościół ś. Katolicki i Rzymski, która takie święte zawżdy rodzi, i takie dzieci wychowywa – i tym nowe sekty i herezje wyświecisz, z głupstwa się ich śmiejąc – iż swoich ojców i przodków ukazać nie mogą, jedno dawno potępione heretyki, które oni z piekła wskrzesić usiłują. Doznasz iż my Katolicy ludzie Kościoła Rzymskiego, przodki swoje i przezacne dzieje ich, i wiarę i żywot ich ukazać, i starożytnością i nieumierającym rodzajem ich, i rozszerzeniem po wszystkim świecie, i po wszystkie wieki potomstwa i synów ich, pochlubić się możem. Na oko poznasz iż heretyckie chałupki z gliny i z fałszywych nauk zbudowane – nie trwały, ginęły, ustawały, i w jednym ciemnym kącie obalenia czekały, i teraz go nie ujdą.

   ²⁰Najdziesz tu na swój stan w którym cię Pan Bóg postawił, przykłady i wzory pobożnego na świecie obeszcia. Tu Biskupi, kapłani, zakonnicy, królowie, sędziacy, panowie, młodzieńcy, małżonkowie, wdowy, panny, mniszki, najdą życia swego prostowanie, i nauki z przykładów równych sobie stanów. ²¹W kłopotach też i pokusach i krzyżach, i w niemocach, i innych doległościach od Pana Boga na cię posłanych, ochłoda cię potrzebna potka. Obaczysz iż taka jest droga do wielkiego w niebie szczęścia – taka ciasna forteczka do wiecznych pociech, którą wchodzić mają wybrani Boży, a minąć jej nie mogą. Na nię patrząc, uspokoisz ciężkości i trudności twoje, i dać w nich Pan Bóg sławne przed Anioły i ludźmi zwycięstwo. To czytanie dać za pomocą Boską, w dobrym utwierdzenie, we złym przestrogę, w pokusach rozum, w zachwianiu zatrzymanie, w pracy wytrwanie, w niemocy ulżenie, w próżnowaniu dobrą zabawę, w teskności ochłodę, w rozmowie zbudowanie, przy obiedzie potrawę duchowną – i inne jako sam doznasz pociechy.

   ²²Nakoniec obacz niewymowny pożytek wiadomości o świętych którzy przed nami byli – iż Pismo Święte i Biblia mało nie wszytka takimi o świętych powieściami zagęszczona i natkana jest. Tam żywot Jadama pierwszego, Abla, Enosa, Enocha, Noego, Abraama, Izaaka, Jakoba, Joba, Jozefa, Mojzesza, Jozuego, Kaleba, Samsona, Samuela, Dawida, Salomona, Jozafata, Ezechiasza, Jozjasza, Neemiasza, Tobiasza, Judyty, Hestery, i innych opisany jest. Także i w Nowym Zakonie. Azaż to bez wielkiej przyczyny jest, nie jest – skąd nauka i wszytkie posiłki nasze do dobrego rostą, i tam wszczepiona jest zbawienna do cnót świętych pomoc nasza. Te żywoty świętych z Bibliej tu je też najdziesz, abyś do Bibliej nie tesknił, w której trudnością tajemnic Boskich odrazić się, abo źle czytając zarazić się możesz.

   ²³A tego nie mów: dosyć mam na tych żywotach z Bibliej. Bo tam nie masz żywotów śś. Zakonu Nowego, okrom Apostolskich niektórych, i to skąpo i nie do końca. Nowy Zakon więcej ma daleko Świętych, bo w nim hojniejsza łaska Boża – krzywdębyśmy czynili zakonowi łaski, gdybyśmy jego uczniów i rodzaju zamilczywali – krzywdębyśmy czynili Chrystusowi, gdybyśmy ucznie Jego opuszczali, a Mojzeszowe tylo sławili. Hojniejszą ma łaskę rodzaj Chrystusów, więtszy z jego zakonu Święci, płodniejsza jest w święte Oblubienica Jego niżli Synagoga – macica winna barzo tłusta, piękne rózgi i na nich drogie owoce wypuszcza. Zakon Stary nic do doskonałości, mówi Apostoł, nie przywodził – tam niedorosłe dzieci, a tu mężowie prawie do dzieła się rodzą. Bujniejsza i dzielniejsza krew Chrystusowa już raz wylana, którą się poświęcamy, niżli tam gdzie jej jeszcze czekano. Dla tego wielkąbyśmy krzywdę Ewangeliej czynili, gdybyśmy o synach jej i rodzaju niewiedzieli, który jest więtszy daleko i w liczbie i w wysłudze. Ma Nowy Zakon wiele świętych, o których się nie pytać i sprawy ich niewiedzieć, i na nie dla naśladowania i pobudki nie patrzyć, wielkaby nam była szkoda.

   ²⁴A żebyś nie wątpił nic o pewności powieści tych około świętych Nowego Zakonu, umocnia cię Kościół Boży, który ich święta obchodzi, i one u ołtarza przy nadroższej ofierze wspomina, i modlitwy ich do Chrystusa ochotnie i z wielką nadzieją używa. A jakoż w tym, co świat wszytek uwierzył, i Kościół ś. twierdzi, oszukany być możesz? Pisali te żywoty świętych naprzód oni naznaczeni pisarze od dziejów męczennickich, zwłaszcza w Rzymie i po inych miejscach, którzy sami na to patrzyli, i których pisma Kościół ma za nieomylne. Pisali wielcy święci i Doktorowie, jako Atanazjus, Hieronim, Augustyn, Ambroży, Bazylius, Nazjanzenus, Gregorius Rzymski i Turoński, Beda i ini główni i wielkiej pobożności i prawdy – a jako zyślać co mogli, u których nigdy w uściech ich kłamstwo miejsca nie miało? Pisali i ini późniejszy, którzy sami na to patrzyli co pisali, abo od drugich mieli, i nikt im fałszu w tym zadawać nie mógł. ²⁵Jeśli pogańskim historiom wiarę dajem i w rzeczach trudnych do wiary – a czemu tym mężom, którzy bez przygany żyli, a nigdy doznani w kłamstwie nie są, i to pisali co ludzie pomnieli i pomnieć mogli, i gdzie ludzka pamięć dochodziła, wiary dać nie mamy? ²⁶Chrześciańskie cnoty pewniejsze są, niżli pogańskie którzy bez łaski Bożej i darów Ducha Ś. pisali, i prędzej w grzech z próżności jakiej i pochlebstwa upaść mogli.

   ²⁷A dziwuj się temu, iż rzadki jest który żywoty śś. wypisował, aby się sam nie poświęcił. Tę pracą około takiej roboty mieli sobie za przednią i u Pana Boga płatną, i ludziom napożyteczniejszą. Grzegorz ś. Wielki wiele ksiąg pisał, a na żadne tak wielkiego pokoju nie szukał, jako na Dialogi,²⁸ w których żywoty śś. zbierając je, wysławił. Choć się ta zabawa zda nie tak świetną, i zaleceniem dowcipu wielkiego udatną, i od której podobno inni mało baczni, i na sławę z rozumu u ludzi łakomi, uciekają – ²⁹jednak nie co mnie, ale co wszem pożyteczno, to mi milszego być ma, i do tego się z ochotą rzucić mam. O nędznasz nasza nauka, w której sławki tylo łapamy, a na zbudowanie dusz ludzkich nie patrzymy.

   ³⁰Zażywaj tej małej pracej, namilszy Czytelniku, a w wierze ś. Katolickiej mocno stojąc, czci święte Boże, i umiej ich sobie używać do pomocy do Chrystusa, nie jako do zbawienia pośrzedników, ale jako do modlitwy wielkich pomocników – aby prośby twoje do Pana Boga przez Jezusa Chrystusa przystęp miały, przyjaciół Chrystusowych do Chrystusa nabierz, aby wysługi Jego tobie służyły, i zbawienny na cię pożytek ich obrócić się mógł. Boga prosim, z świętymi prosim – ale przez mękę, śmierć i wysługi jednego naszego pośrzednika prosim. ³¹Inszy przyczyńca co zamną prosi, a inszy pośrzednik co za mię płaci, i wszytki długi moje ze mnie znosi – pierwszą rzecz czynią święci, wtórą sam tylo P. nasz Jezus Chrystus. ³²Nie czytaj tych żywotów jako samę historią, abyś tylo wiedział; ale jako naukę i żywą Ewangelią, abyś się z niej do czynienia pokuty i dobrych uczynków pobudzał. Przeczytawszy, obróć się do samego siebie, a mów: a ja co czynię? Czylim nie tej wiary co i ci? Czyli inszy Bóg mój, i Chrystus przez którego ci sobie takie dary jednali? Czylim ja nie z takiegoż ciała uczyniony co i oni? Czyli to nie jednej krwie zemną bracia i synowie matki mojej? A zawstydając się barzo lenistwa swego; proś Pana Boga jako Elizeusz, abyś miał dwojakiego ducha mistrzów twoich i braciej rodzonej twojej, aby krew tegoż ojca i matki w tobie także dzielna i mocna do cnót świętych zakwitnęła.

   ³³Jeśli trafisz na żywot stanu twego, wszytkoć się przyda co tam jest. A jeśli na insze, tam wszytko chwalić i wszytkiemu się dziwować – ale nie wszytkiego naśladować możesz – użyjesz roztropności, patrząc co twemu stanowi służy. A jeśli na stan doskonalszy o przeniesieniu myślisz – błogosławieńszy i z przykładów takich sposobniejszy do tego zostaniesz. ³⁴Tego co wszytkim stanom potrzeba, a bez czego się P. Bogu podobać nie możem, napilniej w tym czytaniu doglądaj, co w każdym świętym najdziesz – to jest, gorącej ku P. Bogu miłości, choć w wielkich abo małych postach i utrudzeniu cielesnym, pokory i wyniszczenia samego siebie, wzgardy świata tego i sławy jego, łaskawości, miłosierdzia, modlitwy, uprzejmości, posłuszeństwa, i czystości sumienia niepokalanego. To ciebie z tych przykładów niechaj zawżdy ubogaci. Wiele zyszczesz, gdy tego sobie nabyć będziesz umiał. A gdyby ich chciał zapalczywości onej wielkiej w postach, niespaniu na modlitwach, biczowaniu, trudzeniu ciała naśladować – radź się spowiednika twego abo sprawce duchownego – bo nie wszytkim P. Bóg tych darów rozdaje – długa suknia na karlika się nie przyda, a rychlej się w niej uplecie i powali.

   ³⁵Około cudów strzeż się abyś wątpienia grubego nie miał, mocy Boskiej, która niezmierna jest w świętych jego, uwłócząc. Dla tego je P. Bóg wynosi, przez nie i z nimi dziwy czyniąc, abyśmy P. Boga czcząc, umieli i święte jego szanować, które on sam takimi przez nie cudami zaleca. Duch Kościelny Katolicki, nigdy czcząc P. Boga, czcić czeladki i synów jego nie przepomina – iż Pana bez sług i dworu wielce świetnego nie widzi, i czcząc on dwór i syny Boskie, cześć ona na Bogu zostaje – bo je dla Niego, tak sobie poważamy, bez Niego gdyby zostawali, nicby u nas nie mieli; ale z Nim jako synowie, słudzy, przyjaciele, dworzanie jego wiele mają. Piękniebych króla uczcił, gdybych dworu jego nie uszanował – piękniebych się głowie kłaniał gdybych ręce i ine członki smołą mazał. Boskiego pokłonu u nas mieć nie mogą – jedno sam Ten Boski u nas pokłon ma, który je wybrał i nadał i poświęcił przez Jezusa Chrystusa P. i Boga naszego. Mając tedy święte w wielkim uważeniu, taką i tej podobną modlitwę do nich posyłajmy.

[rysunek: J. Szukalski]

1  Retractacje ś. Augustyna. Epist. 7.

2  Namowa do czytania.

3  Wdzięczna ochłoda na śś. patrzyć.

4  Ślad i obraz jako różne.

5  1. Święci do Pana Boga nas prowadzą.

6  Mt 5.

7  Łk 12.

8  [2.] Z mądrym towarzystwo.

9  Syr 6.

10  Prz 13.

11  3. Dobre miłując uczynim się też dobremi.

12  2 Krl 8.

13  4. Niema Retoryka.

14  Confes. lib. 8. cap. 6.

15  Cnota widziana do siebie ciągnie.

16  5. Historie dla czego piszą.

17  6. O rodzaju swoim wiedzieć.

18  7. Umocnienie w wierze.

19  8. Kościoła poznanie.

20  9. Stanów różnych nauki.

21  10. Pociechy w kłopotach.

22  11. Pismo i Biblia ma żywoty śś.

23  Nowego Zakonu Święci nie mają być zatajeni.

24  Pewni pisarze żywotów śś.

25  Pogańskim historiom wierzym.

26  Chrześciańskie cnoty pewniejsze.

27  Praca w pisaniu żywotów jako zacna.

28  In Præfat. Dial. lib. 2.

29  1 Kor 10.

30  Jakie świętych modlitwy za nas.

31  Różność pośrzednictwa Chrystusowego od świętych.

32  Jako czytać żywoty ś.

33  Jako naśladować świętych.

34  Czego nawięcej się w Świętych uczyć.

35  Wiara około cudów.

 

Źródło:

Ks. Piotr Skarga, Żywoty Świętych Stárego y Nowego Zakonu, ná káʒ̇dy dzień przez cáły rok, Kraków 1605, pomocniczo: Kraków 1598

Transkrypcja typu „B”: Jakub Szukalski