O wolnej woli: Księga trzecia (17)

3. Zagadnienia różne

Wola jest pierwszą i jedyną przyczyną grzechu

   XVII–47.   Chciałbym jednak wiedzieć, jeśli to jest możliwe, dlaczego nie grzeszy tamta natura, o której Bóg wiedział z góry, że nie zgrzeszy, a dlaczego popełnia grzech ta, której grzech Bóg przewidział. Już teraz nie sądzę, żeby samo Boże przewidywanie zmuszało jedną do grzechu, a drugą do unikania grzechu. Mimo to jednak musi być przyczyna tego rozdziału wśród rozumnych stworzeń, że jedne nigdy nie grzeszą, inne trwają uporczywie w grzechu, a jeszcze inne trzymają się jakby pośredniej drogi; czasami grzeszą, innym razem zwracają się do dobrych uczynków. Jaka przyczyna dzieli je na te trzy grupy? Nie odpowiadaj mi „wola”, ponieważ szukam przyczyny samej woli. Nie bez przyczyny bowiem tamta nigdy nie chce grzeszyć, ta znów zawsze chce grzeszyć, a jakaś inna raz chce, raz nie chce. Przecież wszystkie mają tę samą naturę. Jak mi się zdaję, widzę tylko tyle, że ta potrójna wola w rozumnych stworzeniach nie jest bez powodu, lecz jaki to powód, tego nie wiem.

   48.   A. Przyczyną grzechu jest wola. Ty zaś szukasz przyczyny samej woli. Przypuśćmy, że uda mi się znaleźć ją. Czy nie zapytasz wtedy o przyczynę tej znalezionej przeze mnie przyczyny. Kiedyż więc przestaniesz dochodzić i rozprawiać? A tymczasem potrzeba tylko, żebyś znalazł korzeń. I nie sądź, żeby jakieś inne twierdzenie mogło być bardziej prawdziwe jak to, że korzeniem wszelkiego zła jest chciwość,¹ to jest chęć posiadania więcej niż to, co wystarcza. Dostateczna zaś jest taka miara, jakiej wymaga każda natura, aby zachować byt właściwy swojemu rodzajowi. Przedmiotem chciwości, którą Grecy określają jako zamiłowanie do srebra (philargyria), nie jest tylko srebro czy pieniądze, od których wzięła nazwę, jak wskazuje brzmienie tego wyrazu (starożytni bili monety przeważnie ze srebra albo z jakiegoś stopu z przewagą srebra). Przez chciwość trzeba rozumieć nieumiarkowane zamiłowanie do wszelkich rzeczy, występujące zawsze, kiedy ktoś chce więcej, niż mu wystarcza. Taka chciwość jest żądzą, a żądza jest złą wolą. A więc zła wola jest przyczyną wszelkiego zła moralnego. Gdyby była zgodna z naturą, z pewnością nie szkodziłaby jej, lecz przyczyniałaby się do jej zachowania; wobec tego nie byłaby zła. Stąd wynika, że to, co jest korzeniem wszelkiego zła, jest niezgodne z naturą, a to wystarczy, aby odeprzeć zarzuty tych wszystkich, którzy chcą oskarżać natury. Ty chcesz znaleźć przyczynę tej pierwszej przyczyny. W takim razie przestanie być ona źródłem wszelkiego zła, a będzie nim to drugie, co jest jej przyczyną. Jeżeli znajdziesz to, zaczniesz, jak powiedziałem, i dla tego szukać przyczyny i tak będziesz szukał bez końca.²

   49.   Jaka wreszcie może być przyczyna woli, która by wyprzedzała wolę? Albo ona sama jest wolą i wobec tego podtrzymujemy twierdzenie, że wola jest przyczyną, albo nie jest wolą, a w takim razie nie ma mowy o grzechu. Tak więc pierwszą przyczyną grzechu albo jest sama wola, albo ta pierwsza przyczyna jest bezgrzeszna. A grzech można przypisać tylko temu, kto grzeszy. Mamy więc prawo przypisywać grzech tylko temu, kto ma złą wolę.³ Nie wiem, dlaczego chcesz szukać innej przyczyny. Co więcej – jakakolwiek jest tamta przyczyna woli, z pewnością jest czymś sprawiedliwym lub niesprawiedliwym. W pierwszym przypadku ten, kto jej ulegnie, nie popełni grzechu; w drugim – niech nie ulega, a nie zgrzeszy.

1  Por. 1 Tm 6,10.

2  Cały ten wywód kojarzy się ze sławnym Arystotelesowskim ananke stenai – „należy się koniecznie zatrzymać”, tj. nie szukać racji i uzasadnienia czegokolwiek w nieskończoność. Por. np. Arystoteles, Analityki wtóre 1, 19; 81b, Metafizyka 12, 3; 1070a. (S)

3  Zdanie wykorzystywane przez pelagian; por. Retractationes 1, 9, 3.

Z dzieła św. Augustyna (w trzech księgach).

Przekład: Anna Trombala.

Zamieszczono za zgodą SIW Znak sp. z o.o.